U sklopu projekta pod nazivom ,,Evociranje i privlačenje kulturnog nasleđa-hrišćanska antika i tursko kupatilo za kulturni turizam”, u pozivu Crna Gora – Kosovo, u okviru Programa prekogranične saradnje, stručni tim Polimskog muzeja u Beranama, sproveo je sistematska arheološka istraživanja lokaliteta Tumbarice.

  Radovi su sprovedeni pod rukovodstvom mr Predraga Lutovca, arheologa, sa stručnim timom, u sastavu:

1. Vlado Lutovac, arheolog
2. Milija Pantović, konzervator
3. Slobodan Obradović, dokumentarista
4. Čedomir Martinović, arheolog
5. Magdalena Radunović, konzervator – savjetnik
6. Vilma Kovačević, arheolog
7. Nemanja Radunović, arheolog
8. Goran Bubanja, istoričar

  Predmetna istraživanja su sprovedena u periodu od  01.09. do 15.12. 2023. godine.

  Lokalitet Tumbarice se nalazi u Opštini Berane, tačnije, na južnom obodu široke beranske kotline, u ataru sela Donja Ržanica. Čini ga stjenovito i gotovo nepristupačno uzvišenje smješteno  ispod brda Zaruđa, na samom ulazu u kanjon Kaludarske rijeke. Svojim položajem dominira Donjom Ržanicom i gotovo cijelom beranskom kotlinom. O ovom utvrđenju gotovo da nema pisanih podataka a spominje ga samo J. Vešović u opisu sela u donjim Vasojevićima.

  Tumbarice su stjenovito uzvišenje elipsoidnog oblika, koje se pruža  pravcem jugoistok-sjeverozapad. Njegove bočne strane su okomite i nepristupačne a može mu se prići samo sa jugoistočne strane gdje se stiču i svi putevi od sela: Donje Ržanice, Rovaca i Aluga. Pored Tumbarica prolazio je i stari put ka Planini Mokra i Rugovskoj klisuri. Tu u Alugama je jako izvorište vode koje je obezbjeđivalo sve uslove da se na ovoj stijeni, prirodnom refugijumu, formira prvo naselje u ranom bronzanom dobu. Pouzdano znamo da je ovaj prostor korišćen i u III vijeku p.n.e.  Krajem II i početkom III vijeka naše ere na Tumbaricama je podignuto utvrđenje koji se prostire na površini od oko jednog hektara. Pri izgradnji fortifikacija posebna pažnja je posvećena utvrđivanju lako pristupačne južne strane, gdje se nalazila kapija. Na ovoj strani uklonjene su stijene i formiran je odbrambeni rov, širok 15 a dug oko 50,00 metara. Rovu se moglo prići na krajnjoj jugoistočnoj strani, proširenim prolazom između stjenovitih hridi. Ka jugozapadu rov je zaštićen jednim stjenovitim grebenom a ka sjeveroistoku rov se okomito spušta ka kanjonu Kaludarske rijeke. Na sjeverozapadnom kraju ovog odbrambenog rova uzdiže se  uzvišenje na kojem su izgrađena dva, gotovo paralelna,  odbrambena bedema sa ulazima u utvrđenje. Na ovom lokalitetu, arheološka istraživanja vršena su 2008. i 2019. godine. Prva istraživanja imala su zaštitni karakter jer su, na ovom lokalitetu vršena nedozvoljena istraživanja od strane lokalnog stanovništva.

Tom prilikom snimljene su trase bedema na jugoistočnoj strani, ostaci crkve i djelovi objekta koji se nalaze na padini istočno od crkve.

  Na osnovu rezultata dobijenih 2008. godine Polimski muzej je uradio Projekat sistematskih arheoloških istraživanja i sprovođenja konzervatorskih mjera na otkrivenim arhitektonskim ostacima utvrđenja, u okviru IPA projekata u saradnji  Crne Gore i Albanije. Na ovaj način obezbijeđena su sredstva da se istraživanja realizuju tokom 2019. godine i da se sprovedu konzervatorske mjere na otkrivenim arhitektonskim ostacima.

  U višemjesečnoj istraživačkoj kampanji otkriveni su arhitektonski ostaci dva, gotovo paralelna, bedema na jugoistočnoj strani sa jednom polukružnom i jednom pravougaonom kulom. Na bedemima su definisana tri ulaza, postavljena u nizu, radi lakše odbrane. Na najvisočijem dijelu utvrđenja otkriveni su ostaci ranohrišćanske crkve sa dozidanim sjevernim aneksom i ostaci crkvenog dvora koji se nalazi između crkve i ulaza u utvrđenje. Na svim otkrivenim djelovima arhitekture sprovedene su konzervatorske mjere radi njihove dalje zaštite. Nadzidani djelovi zidova, od onih otkrivenih i originalnih, izdvojeni su olovnom spojnicom debljine 2 mm. Po sprovedenim konzervatorskim radovima teren je uređen, postavljanjem drvenog turističkog objekta, klupa i metalnih kanti za smeće. Na terenu su postavljena četiri stubića sa kojih je moguće pratiti virtuelnu idejnu rekonstrukciju otkrivenih djelova arhitekture.

  Rezultati istraživanja su objavljeni u zborniku naučnih radova o ranohrišćanskim arheološkim nalazima u graničnoj oblasti Crne Gore – Albanije: Hrišćanske starine Vasojevića i Hota.

  Na osnovu otkrivenih i konzerviranih djelova arhitekture i velikog broja rijetkih muzejskih predmeta, odlučili smo da nastavimo dalje radove na ovom lokalitetu. U tom cilju je Polimski muzej uradio Projekat II faze sistematskih arheoloških istraživanja i sprovođenja konzervatorskih mjera na arhitektonskim ostacima objekata na Tumbaricama. Ovaj projekat je odobren 2022. godine u okviru IPA projekata saradnje  Crne Gore sa Kosovom.

  Već je istaknuto da se na najvisočijem dijelu utvrđenja, na nekoj vrsti akropole,  nalazila crkva sa sjevernim aneksom i dvorskom prostorijom. Ovaj južni dio korisne površine utvrđenja visočiji je, za oko 6 metara, u odnosu na preostali dio terena koji se spušta ka sjeveru. Akropola je izdvojena blokovima stijenama a moguće joj je prići od ulaza u utvrđenje, uskim hodnikom koji formira južni zid dvorske prostorije i unutrašnji bedemski zid. Na zapadnoj strani je akropola zaštićena zidom koji se, od ulaza u sjeverni aneks crkve pruža i završava na zapadnom bedemskom zidu. Neposredno ispod akropole, na njenoj istočnoj strani, nalaze se ostaci jednog većeg zidanog objekta otkrivenog tokom zaštitnih arheoloških istraživanja sprovedenih tokom 2008. godine. Stiče se utisak da se ostaci objekata radijalno pružaju oko akropole, od jugoistoka ka zapadu. Nažalost, ova pretpostavka nije potvrđena na terenu zbog gustine sitnog i krupnog rastinja kojim je obrasla sjeverna strana ovog uzvišenja.

  Dakle, planirano je da se nastave istraživanja ostataka bedema koji se od polukružne kule, koja se nalazi na jugozapadnom uglu, pružaju ka sjeveru i “Marinoj pećini”, bedemima koji se od pravougaone kule pružaju ka istoku i otkrivanje ostataka objekta koji je lociran na istočnoj strani ispod akropole.

  Zbog zatečenog stanja na terenu neophodno je bilo projekat planirati i realizovati u tri izdvojene faze, i to:

  Faza I: Pripremni radovi

  Obuhvatili su probijanje jednog ekonomskog puta na istočnoj strani utvrđenja, sječu krupnog i sitnog rastinja i uklanjanje velikog broja panjeva. Na ovaj način teren je očišćen i pripremljen za sprovođenje sistematskih arheoloških istraživanja.

  Za realizaciju ovog dijela projekta angažovana je odgovarajuća mehanizacija (kamioni,  veliki bager, greder i valjak).

  Radi nastavka radova na utvrđenju a pogotovu radi sprovođenja budućih konzervatorskih mjera na otkrivenim djelovima arhitekture bilo je neophodno probiti novi (ekonomski) put. Prospekcijom na terenu odlučeno je da se trasa puta otvori na istočnoj strani, neposredno iznad okomite litice kanjona Kaludarske rijeke. Na ovom dijelu oba bedemska zida se pružaju gotovo pravolinijski tako da je, na kraju radova, moguća njihova rekonstrukcija. Trasa puta se pruža neposredno ispod arhitektonskih ostataka objekta koji je predmet naših istraživanja.  Put je širok oko 4 metra i otvoren je u luku, od zaštitnog rova na južnoj strani pa do litice na zapadnoj strani utvrđenja, u dužini od oko 200 metara. Po probijanju puta uklonjen je šumski pojas, približno širok 30 a  dug od oko 70 metara. Projektom je bilo predviđeno da se vegetacija ukloni sa površine od 1.200 m²  ali je prilikom radova, radi sagledavanja opšte situacije, rastinje uklonjeno na površini od oko 3.000m². Uklonjeni su panjevi stabala i sitno rastinje kako bi mogli pristupiti sprovođenju sistematskih arheološkim istraživanjima.

Faza II: Sistematska arheološka istraživanja

  Sistematska arheološka istraživanja su sprovedena na osnovu kvadratne mreže postavljene prilikom istraživanja sprovedenih 2019. godine. Kvadratna mreža, sa kvadratima dimenzija 4 x 4 m.,  je postavljena u koordinantnom sistemu  orijentisanom u pravcu pružanja južnog zida crkve. Nulta tačka koordinantnog sistema je na spoljašnjem jugozapadnom uglu crkve. Dakle, postojeća kvadratna mreža je produžena ka istoku i jugoistoku, prema zoni arheoloških istraživanja.

Prilikom proboja puta vodili smo računa da otkriveni objekti ostanu neoštećeni tako da se nalaze na prostoru između crkve i novoprobijenog puta. Po uklanjanju šumskog pojasa utvrdili smo da su objekti podignuti na gotovo ravnom potkovičastom platou koji je niži za oko 5 metara u odnosu na akropolu.  Tačnije, na strmoj istočnoj – sjeveroistočnoj strani uzvišenja ukopane su podrumske prostorije objekata koji su radijalno raspoređeni, prateći konfiguraciju terena. Prilikom arheoloških istraživanja sprovedenih tokom 2008. godine, na ovom platou djelimično su otkriveni ostaci jednog većeg objekta. Započetim arheološkim istraživanjima utvrdili smo da se radi o dva nezavisna objekta koji se pružaju pravcem sjever – jug. Postavljanjem kvadratne mreže precizno smo povezali objekte otkrivene 2019. godine sa novootkrivenim objektima. Tačnije, objekti se nalaze na oko 15 metara sjeverno od pravougaone kule i na 8 metara istočno od apside crkve. Pružaju se u kvadratima:  E I-V;  F I-V;  G I-IV i H I-III. Na južnoj strani objekti djelimično zalaze u iste kvadrate, ispod apsise pa su obeleženi arapskim brojevima.

 Zbog velikog nagiba terena odlučeno je da se istraživanja u kvadratima sprovedu uklanjanjem kulturnih sedimenata a ne putem otkopnih slojeva. Kao i kod prethodnih istraživanja konstatovana su četiri osnovna kulturna sedimenta, i to:

1. Sloj mrkog humusa (površinski) izmiješan sa građevinskim kamenom, prosječne debljine 0,10 m.
2. Ruševinski sloj sa kamenom i malterom, prosječne debljine 0,50 m.

• Sloj mrke nabijene zemlje sa intezivnom gari i pepelom, prosječne debljine 0,30 m.

1. Sloj žute i crvenkaste gline, prosječne debljine 0,10 m.

  Na terenu su objekti obeleženi rimskim brojevima, pa je najveći  obeležen kao Objekat I , sjeverni kao Objekat II dok je na južnoj strani otkriven dio zida objekta koji se pruža ka pravougaonoj kuli, obeležen kao Objekta III.

Objekat I

  Gotovo je pravougaonog oblika, dimenzija: 9,1x 8,7 m., a svojom zapadnom stranom je ukopan u padinu brda do dubine od oko 1,5 m. Rađen je od dosta velikih i nepravilnih  priklesanih kamenih blokova slaganih u dosta pravilne horizontalne redove, spojene krečnim malterom sa krupnijim rječnim agregatom. Zidovi, širine 0,65 m. , su rađeni u tehnici sa dva lica i trpancem u središnjem dijelu. U objekat se ulazilo na vrata, široka 1,20 m.,  ostavljena u centralnom dijelu sjevernog zida.

  Sa sigurnošću možemo pretpostaviti da se radi o polu-ukopanoj podrumskoj prostoriji, dok je sprat rađen u drvetu sa blatnom oblogom.

Istočni zid objekta je djelimično skliznuo niz padinu brda, tako da je urušen njegov sjeveroistočni ugao. Najbolje je očuvan zapadni, ukopani zid, do visine od 1,20 m. Pod objekta je rađen od nabijene crvenkasto – žute gline. U ovom sloju (IV) nađena je gvozdenodopska i helenistička keramika, a neposredno ispod poda jedna fino ukrašena fibula, ,,aucisa“ tipa, sa dvojnom iglom (Sl.5/1). Ovaj tip fibule javlja se u jugoistočnom dijelu provincije Dalmacije, a posebno na nekropolama municipijuma “S” u Kominima, gdje je zastupljen u različitim varijantama. Naš primjerak je sličan fibuli nađenoj na nekropoli Duklje. U načelu, ove fibule se ne mogu precizno datovati, ali se vežu za ranorimski period, vrijeme vladavine Flavijevaca, kada je ovaj tip fibula i naviše korišćen.

  Ispod građevinskog šuta, u sloju mrke rastresite zemlje, koja se nalazi na podu unutar objekta, nađeno je nekoliko gvozdenih noževa (Sl.5/4), gvozdeno dlijeto (Sl.5/5) polu-folis Justina II (565-578 g.n.e)(Sl.5/2,2a). Pored toga nađeni su bronzani okovi i djelovi bravice drvenog sanduka (Sl.5/6), a izdvaja se nalaz jednog srebrnog prstena sa kvadratnom glavom na kojoj je urezana predstava krsta. (Sl. 5/3).

  Zanimljivo je istaći da je najbolji arheološki materijal nađen u sloju mrke zemlje sa  spoljašnje strane objekta I, na južnoj i jugoistočnoj strani. Tačnije na uzanom prostoru između Objekta I i III. Radi se o olovnom pečatniku (Sl. 5/7), fino obrađenoj većoj bronzanoj alki trapezoidnog presjeka (Sl. 5/8) i gvozdenoj strelici trapezoidnog oblika sa tulcem za učvršćivanje (Sl. 5/9). Pored bronzanog folis Justinijana I (527-565 g.n.e.) (Sl.5/10,10a) nađena su tri srebrna polu-folisa Justina II (565-578 g.n.e.).

Objekat II

  Radi se o zgradi sa trijemom, dugoj 6,8 , a širokoj 5,4 m (Sl.6). Na južnoj strani, bočni zidovi su ispušteni u dužinu od 1,40 metara, tako da formiraju zaštićeni i natkriveni trijem. Zidovi Objekta II su rađeni u istoj tehnici kao i zidivi Objekta I. Podovi su od nabijene gline sa tragovima zapečene zemlje koja leži direktno na podu. Pored nekoliko odlivaka olova, djelova staklenih čaša ili kadionica, u ovom objektu je nađen masivni nož-klin za cijepanje drva  (Sl. 7/1). Ispod ovog objekta, na strmini, u sloju žute zemlje nađena je jedna oštećena lučna fibula sa glatkim i zaobljenim lukom koja pripada gvozdenom dobu (Sl.7/2) i jedna, dobro očuvana bronzana kopča tipa „D“, koja pripada VI i početku VII vijeka (Sl.7/3).

Prilikom radova utvrdili smo da se na južnoj strani Objekta I, duž njegovog južnog zida, na rastojanju od oko 0,9m., pruža jedan paralelan zid u dužini od oko 3,1 m. Sasvim je očigledno da se radi o sjevernom zidu objekta koji se pruža ka jugu i pravougaonoj kuli. Istočni dio objekta je skliznuo dok su njegove zapadne partije dobro očuvane. Ovaj objekat nije planiran, ali će biti u potpunosti istražen u drugoj fazi radova na Tumbaricama.

  Južni bedemski zid

 U potpunosti su otkriveni arhitektonski ostaci kraka južnog bedema koji se od pravougaone kule spušta ka istoku i okomitoj ivici kanjona Kaludarske rijeke (Sl. 8). U dosadašnjem periodu bedem je u potpunosti otkriven, a kruništa očišćena od slojeva zemlje, tako da je spreman za drugu fazu i sprovođenje konzervatorskih mjera. Prilikom istraživanja izdvaja se rasuti građevinski materijal koji će poslužiti za zidanje zidova i sprovođenje konzervatorskih mjera.

Na osnovu dosadašnjih istraživanja, pouzdano možemo tvrditi da su objekti otkriveni na istočnoj strani utvrđenja podignuti radi smještaja vojnika i branioca utvrđenja. Na ovu činjenicu upućuju nađeni metalni predmeti i rijetki keramički nalazi. Prije svega, nađeni bronzani i srebrni novčići ukazuje na aktivan život utvrđenja tokom VI vijeka. Srebrni polu-folisi Justina II su djelimično zakidani, vjerovatno u vrijeme loše monetarne politike, kada je srebro imalo veću vrijednost od samog novčića. Sa pravom možemo reći da se oni koriste sve do pada utvrđenja, krajem VI ili početkom VIII vijeka naše ere.

Faza III: Sprovođenje konzervatorskih mjera

I pored toga što je sprovođenje konzervatorskih mjera planirano za 2024. godinu, prilikom sprovođenja sistematskih arheoloških istraživanja vršeni su pripremni radovi. Prije svega, formirane su sve komunikacije za dovoz građevinskog materijala.

Probijen je ekonomski put dužine od oko 200 m, a duž otkrivenih objekata formirana je uska staza (1-1,5m.) za kretanje samohodnih mašina za dovoz materijala. Prilikom arheoloških istraživanja izdvajan je građevinski kamen koji će biti upotrijebljen za zidanje. Pored toga, nasut je prilazni put od sela D. Ržanice do Tumbarica, u dužini od oko 600m. Pored prilazne komunikacije postavljeni su betonski stubovi sa samonosivim kablom kojim je dovučena struja do samog lokaliteta.

Izvještaj,

mr Predrag Lutovac, arheolog

Direktorica,

Violeta Folić