S A M O G R A D

PRVA FAZA ARHEOLOŠKIH I KONZERVATORSKIH ISTRAŽIVANJA

     Tokom arheoloških i konzervatorskih istraživanja sprovedenih  jula i avgusta mjeseca 2014.godine, u periodu od 48 radnih dana, otkriveni su svi arhitektonski ostaci ranohrišćanske crkve, „Exstra muros“, koja se nalazi istočno od ulaza u utvrđeni Samograd. Smještena je na jedinom zaravnjenom platou,  neposredno ispod južne stjenovite  kule i bedema, a svojim sjeveroistočnim dijelom ukopana je u padinu brda.

Otkrivena je 1988.godine, „Sondažnim arheološkim istraživanjima“ sprovedenim od strane Polimskog muzeja u Beranama, Zavičajnog muzeja u Bijelom Polju i Centra za arheološka istraživanja Filozofskog fakulteta u Beogradu. Tom prilikom, manjim ispitnim sondama, definisan je njen pravac pružanja i  oblik. Pretpostavljeno je da se radi o trobrodnoj bazilici koja je izgrađena u periodu od IV do VI vijeka naše ere.

Na osnovu otkrivenih arhitektonskih ostataka i pokretnog arheološkog materijala jasno su se izdvojile dvije građevinske faze:

Prvobitno je bila podignuta jednobrodna ranohrišćanska crkva, duga 21,00 a široka 8,00 metara, sa dubokom polukružnom apsidom na sjeveroistočnoj i   vratima na jugozapadnoj strani. Apsida je prostrana i duboka (širine 3,90 i dubine 3,00 metara), a u njoj  su sačuvani ostaci sintronosa  u obliku niske klupe i centralnim prestolom u osi apside. Klupa je  široka 0,40m, sa izdignutim podestom za noge, širine 0,20m.

Svi zidovi crkve su rađeni od neobrađenog ili priklesanog kamena, (široki 0,65 – 0,70m), slaganog u dosta pravilne horizontalne redove spojene krečnim malterom sa krupnijim rječnim agregatom. Rađena je u tehnici sa dva lica i malterisana je sa spoljašnje i unutrašnje strane. Na zapadnom uglu crkve, duž podužne fasade prislonjena je krstionica, dimenzija 3,55 x 3,45 m. Zidovi krstionice, širine 0,65 m,  rađeni su u istoj tehnici kao i zidovi ranohriščanske crkve. Gotovo cijelu unutrašnjost krstionice zauzima piscina  rađena od vodonepropusnog maltera.

Podovi naosa su rađeni u malteru sa fino obrađenim površinskim slojem u kreču i sa sitno drobljenom opekom. Na osnovu fragmenata građevinske opeke može se reći da je bazilika bila pokrivena tegulom i imbreksom. Crkva je imala i pomoćne ulaze na bočnim stranama,  sjeverozapadni, širok 0,80m   i jugoistočni, širok 0,95 m. Na osnovu ostataka maltera, bočna vrata su bila fino obrađena malterom crvene boje (kreč sa drobljenom opekom).

U drugoj građevinskoj fazi, na jugozapadnoj strani,  crkva je skraćena za 4,00 metra, a podignut je novi zid pročelja sa širokim ulazom. Novoizgrađeno pročelje je podignuto na plićim temeljima u odnosu na bočne zidove crkve, pa je  usled slijeganja terena i neravnomjerne raspodjele pritisaka  došlo do pucanja veze na južnom i zapadnom uglu. Ova preveza se jasno vidi i po rastrešenosti vezivnog materijala i pomjeranja otkrivenih slogova kamena.   Razidani su i sniženi  zidovi  krstionice, do nivoa malternog poda naosa, a prostor ispred i oko crkve prekriven je slojem sitnog šumskog kamena izmiješanog sa oker-crvenim glinoidom. Unutar apside  obnovljen je centralni  presto, dok su bočne klupe poništene i zazidane lomljenim kamenom. Izvršena je i obnova poda u naosu i  apsidi , tačnije izvršena je nivelacija poda naosa sa nekada uzdignutim podom apsidalnog dijela. U ovom periodu, kamenom, lomljenom opekom i manjim blokovima sige, zatvorena su i  bočna vrata.

Na jugoistočnoj strani crkve, dozidan je  aneks za funerarne potrebe, dug 17,00 i širok 4,00 metra. Sjeveroistočni zid aneksa prislonjen uz spoljašnje rame crkve gdje se jasno izdvajaju zidne mase po boji i strukturi vezivnog materijala. Zidovi aneksa su rađeni u istoj tehnici kao i zidovi crkve, s tim što je kamen složen u pravilnije redove a vezivni materijal je svetliji. Na crkvi je sivobijele a na aneksu i prezidanim djelovima bjeličasto žute boje.

Na istočnoj strani, djelimično je isklesana i uklonjena prirodna stijena, a sjeveroistočni zid aneksa i istočni ugao leže na njoj.  Aneks je cijelom širinom otvoren na jugozapadnoj strani, a sa dva poprečna zida podijeljen je na dvije prostorije i otvoreni trijem.

Prostorija 1, dimenzija 3,50 x 3,30 m, nalazi se na krajnjoj sjeveroistočnoj strani aneksa.  Na osnovu fragmenata ravnog stakla, sa sigurnošću, možemo tvrditi da se prozor za osvetljavanje ove prostorije nalazio na sjeveroistočnoj strani. U prostoriji, pored fragmenata gleđosanih posuda i uobičajenih lonaca, nađen je i gvozdeni materijal, uglavnom drške kredenaca i korodirani lančići kandila. Nađeni su i fragmenti staklenih kandila. Možemo pretpostaviti da je služila u obredne svrhe vezane za sahrane izvršene u centralnom dijelu aneksa, prostoriji 2.

Prostorija 2, dimenzija 6,20 x 3,30 m, zauzima centralni dio prizidanog aneksa i služila je za funerarne potrebe. Naime, u njoj je uz spoljašnji jugoistočni zid crkve,  podignuta  nadzemna grobnica  rađena od lomljenog kamena spojenog krečnim malterom sa krupnijim rječnim agregatom. Vezivni materijal,  njegova boja i struktura, odgovara vremenu obnove crkve – drugoj građevinskoj fazi. Grobnica je nepravilnih dimenzija, duga 2,90m, a široka na jugozapadnoj strani 1,50m, a na sjeveroistočnoj 1,35 metara.  Na 0,70 metara u odnosu na malterni pod prostorije podignut je zidani odar za sahranjivanje, na jugoistočnoj strani izdvojen od zida kanalom, prosječne širine 0,40m. Ovaj kanal je služio za ulaženje u grobnicu radi lakšeg polaganja pokojnika na ostavljeni banak. Unutrašnjost grobnice bila je obrađena krečnim malterom sa sitno drobljenom opekom. Vrata  grobnice se nalaze na sjeveroistočnoj strani, a u osnovi je sačuvana istočna strana  dovratnika rađen od obrađenih blokova sige, sa profilisanim žljebom za učvršćivanje nekadašnjih vrata. Grobnica je služila za sukcesivno sahranjivanje velikodostojnika (episkopa ili arhiepiskopa) a u njoj su otkriveni osteološki ostaci tri sahranjena pokojnika.

Na pokojniku čiji se ostaci nalaze u redini, u predjelu vratnih pršljenova, nađen je jedan zlatni krst sa rubinom (božje oko) –  relikvijar i jedan zlatni privezak u obliku „štapa” znamenje episkopa ili arhiepiskopa.

Na jugozapadnoj strani aneksa, nalazio se otvoreni prostor dužine 2,50m, koji je kasnijim intervencijama zatvoren, naknadno dozidanim zidom na jugozapadnoj strani. Na ovaj način formirana je nova prostorija, dimenzija 3,50 x 3,30m,  sa otvorom vrata formiranim na južnom uglu crkve

Na osnovu sačuvanih tragova podne supstrukcije možemo reći da su svi podovi u prostorijama aneksa rađeni u malteru sa lomljenim kamenom sa finom površinom crvene boje (kreč sa drobljenom opekom).

Na osnovu pronađenog novca, keramike i vrhova strelica, možemo tvrditi da je prvobitna crkva bila podignuta krajem IV i početkom V vijeka. Porušena je polovinom V vijeka, kada je napušteno i utvrđenje, a obnovljena u vrijeme Justinijanove obnove u VI vijeku. Možemo samo pretpostaviti da je crkva porušena početkom VII vijeka, dolaskom Slovena, o čemu svjedoči sloj gari i ugljenisanog drveta, otkriven na gotovo svim podnim površinama kompleksa.

U ranom srednjem vijeku (IX vije), na prostoru bazilike formirana je nekropola sa grobnim obilježjima u obliku neobrađene kamene ploče – stećka. Ova nekropola zauzima središnji dio naosa i nije istraživana prilikom ovogodišnjih arheoloških istraživanja. Treba istaći da nije istražen ni prostor jugoistočno od  ulaza u crkvu, jer se na osnovu tragova malternog poda, može pretpostaviti da se eventualni zidovi i objekti nalaze na ovoj strani, ispod puta Prijelozi – Zagrad.