Opština Berane je, u saradnji sa Polimskim muzejom, sačinila Elaborat budućih sistematskih arheoloških istraživanja Gradca u Budimlji. Na osnovu ovog Elaborata, Ministarstvo kulture Crne Gore, Ugovorom br.: 13/633/23/269/2 od 15.05.2023. godine, odobrilo je sredstva za sufinansiranje ,,Sistematskih arheoloških istraživanja Gradca u Budimlji kod Berana“.
Na osnovu Rješenja Uprave za zaštitu kulturnih dobara Crne Gore, br.: UP/I-03-162/2023-2 od 29. 06. 2023. godine, Polimski muzej u Beranama je 19. jula otpočeo ,,Sistematska arheološka istraživanja Gradca u Budimlji kod Berana“. Planirana arheološka istraživanja realizovana su u periodu od 19. jula do 14. avgusta 2023. godine.
Rukovodilac arheoloških istraživanja bio je mr Predrag Lutovac, arheolog, muzejski savjetnik, a članovi stručnog tima:
- Milija Pantović, konzervator – savjetnik, Polimski muzej Berane,
- Vlado Lutovac, dipl. arheolog, kustos Polimskog muzeja
- Slobodan Obradović, dokumentarista Polimskog muzeja.
Dominantno i stjenovito brdo Gradac, sa tragovima starih bedema, nalazi se na krajnjem istočnom dijelu ravne budimljanske župe. Radi se o stjenovitom i nepristupačnom kupastom uzvišenju, kojem je moguće prići sa sjeverne strane, blagim padinama od sela Budimlja i kosama od brda Groc. Tri preostale strane brda strmo se obrušavaju ka vodotocima Goraške i Dapsićke rijeke. Tu pod Gradcem, od ovih rječica, formira se i dalje teče Budimska rijeka.
Ovo neobično utvrđenje prvi put se pominje 1315. godine[1], gotovo cijeli vijek poslije formiranja župe Budimlja.[2] Za ovu župu od značaja je mjesto Gradac, golo brdo na istočnoj strani sela (prema Zagrađu) sa ostacima drevnih zidina. Računa se da je tu bio grad. Predanje govori o nekom županu koji se u njemu zatvorio (protiv kralja Stefana Nemanjića) i odatle pobegao u Gornja Sela.[3]
Kako navode P. Mijović i Mirko Kovačević: „Ostaci utvrđenja leže na kupastoj glavici, opkoljenoj sa tri strane dolinama rječica. Prilaz je moguć jedino sa sjevera, pa se stiču i svi putevi sa te strane. Ostaci zidova danas se jedva vide na površini terena.[4]
Izgled utvrđenja opisuje i M. Lutovac koji kaže, da je utvrđenje imalo nepravilan, nešto izdužen, oblik u pravcu istok-zapad i jedan spoljni odbrambeni zid prema sjeveru.[5]
Stručna ekipa Polimskog muzeja u Beranama obišla je ovaj lokalitet 2007. godine, radi fotografisanja i određivanja lokacija budućih sondi koje bi dale najznačajnije rezultate o vremenu korišćenja ovog prirodnog i dominantnog uzvišenja. Tada je konstatovano da se na elipsoidnom neravnom platou brda, koje se pruža pravcem istok-zapad, jasno uočavaju tragovi nekadašnjih bedema i ostaci pojedinih objekata. Na sjevernoistočnoj i istočnoj pristupačnoj strani, na oko deset metara od gornje ravni niz padinu, vidljiva je trasa spoljašnjeg odbrambenog bedema sa pravougaonom kulom na krajnjoj sjeveroistočnoj strani uzvišenja. Tokom avgusta 2007. godine, stručna ekipa Polimskog muzeja sprovela je sondažna arheološka istraživanja na Gradcu. Istraživanja su realizovana otvaranjem pet ispitnih sondi, različitih dimenzija, sa kojima je istražena površina od oko 40 kvadratnih metara. Na osnovu rezultata istraživanja možemo reći da se radi o višeslojnom arheološkom lokalitetu, naseljenom još u bronzanom dobu. Na osnovu utvrđene stratigrafije, Gradac je naseljen i tokom gvozdenog doba, a krajem ovog perioda pojavljuje se helenistički materijal koji nedvosmisleno potvrđuje postojanje urbanog naselja koje pripada ovom periodu. Rimskim osvajanjima ovih prostora, Gradac je opasan i prvim bedemima rađenim od priklesanog i neobrađenog kamena, slaganog u pravilne horizontalne redove spojene krečnim malterom. Već tada je bilo jano da se radi o utvrđenom gradu koji se prostire na površini većoj od jednoh hektara. Bedemi, široki 1,60 metara, opasavaju relativno ravan plato Gradca, te prateći konfiguraciju terena, zatvaraju unutrašnju korisnu površinu nepravilnog elipsoidnog oblika. Na osnovu pokretnog arheološkog materijala, možemo samo pretpostaviti dvije građevinske faze koje pripadaju rimskom periodu. Jednu koja obuhvata izgradnju unutrašnjeg bedema grada, kao i drugu građevinsku fazu u kojoj je ojačana odbrana izgradnjom spoljašnjeg bedema sa kulom na sjevernoj strani.
U cilju zaštite i valorizacije ovog utvrđenog grada, odlučili smo da započnemo višegodišnja sistematska arheološka istraživanja koja bi podrazumijevala i sprovođenje konzervatorskih mjera na svim otkrivenim arhitektonskim ostacima.
Imajući u vidu mali obim istraživanja sprovedenih tokom 2007. godine, odlučeno je da je neophodno definisati sve elemente ovog neobičnog kompleksa. Prije svega u potpunosti treba izdvojiti sve stratigrafske slojeve koji su očuvani na južnoj i istočnoj strani utvrđenja. Posebnu pažnju treba usmjeriti na definisanje pravca pružanja spoljašnjeg bedema na jugoistočnoj strani. Pored toga bilo je neophodno utvrditi stanje bedemskih zidova i njihovu očuvanost, jer se oni ne vide na terenu, već se samo naziru pravci njihovog pružanja. Da bi obezbijedili sve uslove za istraživanja i buduće sprovođenje konzervatorskih mjera, planirano je probijanje prilaznog puta. Trasa puta bi polazila iz podnožja uzvišenja, a završavala bi se na jugoistočnoj najnižoj koti bedemskih zidova. Samo otvaranje prilaznog puta uslovilo je da se planirani radovi započnu na jugoistočnoj strani. Na ovom dijelu utvrđenja uglavnom je vidljiva stjenovita osnova brda, pa se pravci pružanja bedema jasno uočavaju. Pored toga, stratigrafski slojevi na ovom prostoru su sačuvani samo u uskom pojasu duž unutrašnjih strana bedemskih zidova. Nešto izraženiji zemljani slojevi vidljivi su na južnoj strani. Konačno, geodetskim snimanjem istraženih površina vremenom bi dobili situacioni plan grada.
Za rad na terenu planirano je postavljanje kvadratne mreže koja se primjenjuje kod istraživanja arhitektonskih ostataka objekata i većih cjelina. Međutim, imajući u vidu površinu na kojoj se prostire utvrđeni grad, odlučeno je da se sistemom naizmjeničnih sondi pristupi otkrivanju osnovnih elemenata stratigrafije i arhitektonskih ostataka. Na terenu je otvoren jedan ispitni rov koji presijeca prostor između dva bedema, a potom je sa četiri naizmjenične sonde, dimenzija 2 x 6 metara, praćeno unutrašnje platno starijeg zida. Jedna ispitna sonda je otvorena sa unutrašnje strane spoljašnjeg bedema, dok je nezavisno otvorena sonda, dimenzija 4×3 metra, na južnoj strani utvrđenja, neposredno ispod bedema i Sonde IV otvorene 2007. godine.
Već tada je bilo jasno da se radi o značajnom rimskom urbanom centru koji svoj vrhunac doživljava u periodu od IV do VI vijeka naše ere. Svojim neobičnim izgledom i dominantnim položajem predstavlja jedan od izuzetnih kulturnih dobara Polimlja, koje treba sistematski istražiti i zaštititi od daljeg propadanja. Ovo kulturno dobro je u vlasništvu opštine Berane (Kat. parcela 1660 KO Budimlja), što olakšava sve buduće radove na njemu. To podrazumijeva planska, višegodišnja, arheološka istraživanja, koja treba da prate i konzervatorski radovi na svim otkrivenim arhitektonskim ostacima. Na ovaj način formira se jedno značajno kulturno i turističko središte grada.
[1] G. Škrivanić, Imenik geografskih naziva srednjovekobne Zete, Titograd 1959, 54.
[2] K.Jiriček – J. Radonjić,Istorija Srba II,Beograd 1952, 64.
[3] R.J.Veštović,Pleme Vasojeviči, Sarajevo 1935. 172.
[4] P.Mijović i Mirko Kovačević, Gradovi i utvrđenja u Crnoj Gori, Beograd-Ulcinj 1975, str.106-107
[5] M.Lutovac, Stari gradovi i utvrđenja u Polimlju, Glasnik SGD, Sv.LIII,1,Beograd1973,117.
U skladu sa Elaboratom o istraživanjima, radovima se pristupilo fazno, i to:
- Uređenje postojećeg i probijanje novog puta do Gradca
Radi svih budućih radova, istraživanja i sprovođenja konzervatorskih mjera na arhitektonskim ostacima bedema i objekata, neophodno je bilo obezbijediti adekvatnu komunikaciju za dopremanje opreme i materijala. U prvoj fazi, proširen je i nasut put od sela Budimlja, koji ide podnožjem Gradca ka izvorištu Goraške rijeke. Na strminama ovog puta, presječenog vododerinama i buičnim naslagama zermlje, izvršeno je proširivanje i djelimično nasipanje kolovoza. U saradnji sa Agencijom za razvoj Berana, put je nabijen i osposobljen za normalno kretanje vozila. U drugoj fazi, izvršeno je probijanje novog puta, koji polazi od podnožja Gradca na sjeveroj strani i kreće se duž istočne strane, sve do njegovog jugoistočnog dijela. Naime, na jugoistočnoj strani erozija je gotovo u potpunosti sprala sve zemljane slojeve, tako da proboj puta nije oštetio vitalne djelove utvrđenja. Zemljani sedimenti na istočnoj strani omogućili su da put bude širok oko 2,5 metara. Na jugoistočnoj strani put je probijen duž spoljašnjeg bedema (Sl.2), a potom izlazi na stjenovitu podlogu koja se nalazi na prostoru između dva bedema.
2. Pripremni radovi i sprovođenje sistematskih arheoloških istraživanja
Istočni i jugoistični dio Gradca obrastao je sitnijim i krupnijim rastinjem, pa je bilo neophodno pristupiti planskoj sječi i košenju nabujale trave. Na terenu se nazirao mogući pravac pružanja unutrašnjeg bedema, ali na osnovu postojećeg stanja na terena nijesmo mogli postaviti kvadratnu mrežu za buduća sistematska arheološka istraživanja. Odlučili smo da jednim ispitnim rovom, širine 2 m, otkrijemo platno unutrašnjeg bedemskog zida i istražimo prostor između dva bedema. Rov I je otvoren na prostoru između dva bedemska zida, a orijentisan je pravcem istok – zapad (Sl. 3). Na relativno maloj dubini otkriveni su arhitektonski ostaci unutrašnjeg bedemskog zida (Sl.1). Na ovom dijelu Gradca unutrašnji bedemski zid je sačuvan u visini od 2 do 3 reda horizontalno ređanih kamenih blokova. Bedem je zidan u tehnici sa dva lica i trpancen u središnjem dijelu. Sa unutrašnje strane bedema je relativno plitak kulturni sediment, prosječne dubine od oko 0,4 m.
Treba napomenuti da je jugoistočni dio Gradca nešto niži u odnosu na njegovu sjevernu stranu, pa je na ovom dijelu izražena erozija i fluvijalni uticaji koji su zemljane slojeve ogolili do žive stijene brda. Zahvaljujući ostacima bedema, sa unutrašnje strane sačuvan je dio kulturnih sedimenata.
Na osnovu rezultata dobijenih u ispitnom Rovu I, odlučili smo da sa unutrašnje strane starijeg bedemskog zida istraživanja nastavimo otvaranjem četiri ispitne sonde, dimenzija 6 x 2 m. Dimenzije sonde u potpunosti pokrivaju unutrašnji prostor sa sačuvanim sedimentima i otkrivaju unutrašnje lice bedemskog zida. Između sondi ostavljan je kontrolni profil širine 0,3 m (Sl. 4 i 5). Na ovaj način otkriveno je unutrašnje platno bedemskog zida u dužini od oko 40 metara. Sa spoljašnje strane unutrašnjeg bedemskog zida, na osnovu stratigrafske slike u Rovu I, uklonjena je zemlja do temeljne stope koja se nalazila na stjenovitoj osnovi brda. Zemlja je ostavljena duž zida, tako da je sa spoljašnje strane formirana trasa puta koji će omogućiti buduće sprovođenje konzervatorskih mjera. Sonda V, dimenzija 6 x 3 metra, je otvorena sa unutrašnje strane spoljašnjeg bedemskog zida. Na ovom dijelu, prilikom probijanja puta, otkriveno je spoljašnje lice bedema, pa je bilo neophodno otkriti unutrašnje platno zida i sagledati stratigrafske slojeve sa unutrašnje, korisne, strane bedema.
I konačno, otvorena je Sonda VI, dimenzija 4 x3 metra, na strmoj padini ispod Sonde I, otvorene 2007. godine. Na ovom dijelu pojavljuje se mnoštvo fragmenata praistorijskih keramičkih posuda. Zbog nagiba terena i debelih zemljanih slojeva, neophodno je bilo utvrditi sadržaj stratigrafskih slojeva. Zemljani sedimenti na ovom dijelu Gradca mogli su nastati na dva načina. Ukopavanjem praistorijskih kuća u padinu brda radi zaštite od sjevernih vjetrova, ili je djelovanjem erozije došlo do spiranja slojeva sa visočijih kota Gradca.
Rezultati sprovedenih arheoloških istraživanja su daleko veći od očekivanih. Istraživanja su sprovedena na površini od oko 90 m2, na prostoru unutrašnjeg utvrđenja i duž trase spoljašnjeg odbrambenog bedema. Pored toga otvorena je jedna ispitna sonda u zemljanim slojevima ispod bedemskih zidova na južnoj strani utvrđenja. Što se tiče otkrivenih arhitektonskih ostataka nekadašnjih bedema možemo konstatovati sledeće:
- Unutrašnji i stariji bedemski zid je rađen od neobrađenog i priklesanog kamena slaganog u dosta pravilne horizontalne redove spojene krečnim malterom sa krupnijim rječnim agregatom. Zid je širok 1,60 metara, rađen je u tehnici sa dva lica, a očuvan je u visini od 3 do 5 redova kamenih blokova. Prilikom istraživanja, na zidovima je ostavljen travnati sloj sa humusom kako bi se spriječila njegova razgradnja. Na osnovu fragmenata keramičkih posuda, metalnih predmeta i bronzanog novčića Konstancija Hlora (293 – 306), možemo pretpostaviti da je ovaj bedem podignut krajem III ili početkom IV vijeka naše ere
- Spoljašnji odbrambeni i mlađi bedemski zid je rađen u istoj tehnici, ali su redovi kamenih blokova dosta nepravilni. Zid je širok 1,00 metar i očuvan je u visini od 5 do 7 redova kamenih blokova. Na osnovu rijetkih arheoloških nalaza, možemo pretpostaviti da je podignut u vrijeme Konstantinovih obnova carstva ili nešto kasnije. U sondi otvorenoj sa unutrašnje strane spoljašnjeg bedemskog zida, pored rijetkih fragmenata keramičkih lonaca, nađena je jedna veća gvozdena alatka i fino obrađena gvozdena igla za garderobu.
Pokretni arheološki materijal nađen sa unutrašnje strane oba bedemska zida pripada periodu od IV do VI vijeka naše ere. Uglavnom se radi o fragmentima keramičkih lonaca, poklopaca i rijetkih fragmentima krčaga sa levkastim obodom. Kod metalnih predmeta, izdvaja se jedna gvozdena fibula sa posuvraćenom stopom ,,gotskog tipa“, dvije gvozdene igle za garderobu (Sl. 8/2, 6) i nekoliko gvozdenih noževa (Sl.8/3,4).
Nađena je jedna gvozdena alatka za obradu sitnih predmeta i plemenitih metala (Sl.8/5). Pored nekoliko olovnih tegova, nađen je jedan olovni privezak u obliku krsta (Sl.8/ 7). Što se tiče vojne opreme, nađena je jedna strelica sa tulcem (Sl.8/8) i konjske žvale sa ukrasnim alkama romboidnog presjeka. (Sl.8/9)
Neočekivani rezultati su dobijeni prilikom radova u Sondi VI. Kao što smo rekli, sonda se nalazi ispod bedema na južnoj strani Gradca. U sloju žute i sive prašinaste zemlje, prosječne debljine od oko 40 cm, nađeno je mnoštvo fragmenata keramičkih posuda. Radi se o fragmentima šolja pehara plitkih zdjela sa drškama i velikim loncima ili pitosima ukrašenim plastičnim trakama sa otiscima noktiju.
Pored uobičajenog keramičkog materijala, nađeno je nekoliko tegova i pršljenaka (Sl.10/6). Jedan fragment, ukrašen naizmeničnim poljima ispunjenim koso urezanim linijama, mogao bi pripadati ranobronzanoj grupi Belotić – Bela crkva, ili je nalaz seobe stepskih naroda koja se pojavljuje u vrijeme ranog bronzanog doba. Posebno se izdvajaju alatke rađene od kosti i glačanog kamena. U najnižim slojevima žute i pepeljaste zemlje nađena je jedna fragmentovana bušena kamena sjekira ili čekić (SL.10/4). Veći dio koštanih alatki rađen je od segmenata i parošaka jelenskih rogova. Izdvaja se jedan pijuk rađen od segmenta stabla jelenskog roga (Sl.10/1), dok je većina alatki rađena od parošaka jelenskih rogova (SL.10/3). Izdvaja se veće koštano šilo sa sačuvanim dijelom zgoba (Sl.10/2)
Na osnovu nalaza iz Sonde VI , sa sigurnošću možemo tvrditi da je Gradac u Budimlji po prvi put naseljen početkom ranog bronzanog doba.
Treba istaći da smo djelimično odstupili od sistema istraživanja predloženog u Elaboratu o arheološkim istraživanjima. Usled bujne vegetacije i veličine korisne površine utvrđenja, nijesmo u mogućnosti da postavimo jednu kvadratnu mrežu koja bi pokrivala ukupan prostor. Stoga smo odlučili da formiramo posebne sektore u kojima će se vršiti dalja arheološka istraživanja. Dakle, radovi su izvođeni u jugoistočnom sektoru, sistemom naizmjeničnih sondi koje su pratile bedemske zidove i sačuvane kulturne sedimente. Na preostalom prostoru u osnovi je stjenovita osnova brda, koju ne treba pokrivati kvadratima, u kojima nema potrebe za istraživanjima.
Izvještaj, Direktorica,
mr Predrag Lutovac,arheolog SR Violeta Folić