Na ulazu utvrđenja Samograd u Prilozima kod Bijelog Polja, arheološkim iskopavanjima otkrivena je ranohrišćanska bazilika iz perioda oko 390 godine. Ovo otkriće je plod četrdesetodnevnog istraživanja JU „Polimski muzej – Berane“, koje predstavlja nastavak istraživanja iz 1988. godine, prema kojima se znalo da na tom području postoje ostaci ranohrišćanskog svetilišta.
Prema riječima arhologa Predraga Lutovca, Samograd je ovim otkrićem postao najznačajniji arheološki lokalitet na sjeveru Crne Gore, koji je po značaju sličan Duklji, Martinića gradini, bazilikama na Zlatici i Caričinom gradu u Nišu.
Radi se o ranohrišćanskoj bazilici sa dva broda. Postoji centralni dio crkve tj. glavni brod, dimenzija 17 sa osam metara, koji na istočnoj strani ima apsidu sa sintronosom, to jest sjedištem episkopa ili arhiepiskopa. Južni brod je širine četiri metra i bio je podijeljen na tri prostorije. U srednjoj je otkrivena memorijalna grobnica ktitora crkve ili obnovitelja“, kazao je Lutovac „Vijestima“.
On ističe da je bazilika podignuta negdje oko 390 godine i da je u tom obliku egzistirala do kraja 5. vijeka. Tada su Samograd i crkvu uništili Goti, a dokaz je bronzana kopča pojasa nađena sa spoljašnje strane apside bazilike.
Lutovac kaže da je u vijeme Justinijanove obnove gradova i utvrđenja unutar istočnog rimskog carstva obnovljen i Samograd. Tada je, najvjerovatnije, dozidana grobnica u centralnoj prostoriji južnog broda.
U oštećenoj grobnici otkriveni su osteološki ostaci tri skeleta, a na srednjem je nađen zlatni krst sa rubinom, takozvani relikvijar, s obzirom na to da ispod rubina nalazi čestica časnog krsta ili moštiju nekog svetitelja.
“Po svom obliku izrade pouzdano se zna da krst datira iz 5. ili 6. vijeka. Ostaci tri skeleta biće upućeni na DNK analizu kao i utvrđivanje starosti, kako bi saznali da se radilo o porodičnoj grobnici ktitora ili su tu sahranjivani velikodostojnici”, najavljuje Lutovac.
Samograd, koji se prostire na oko pola hektra zemlje, činio je urbanu cjelinu, predstavljajući rimski utvrđeni grad. Poseban je po tome što je bio administrativno i vjersko središte, o čemu svjedoče ostaci bazilike i jedne crkve unutar zidina.
Samograd se nalazi na polovini puta između Bijelog Polja i Berana, na oko tri kilometra uzvodno brzavskom rijekom, na mjestu gdje Zagradska i Rujiška grade Prijelošku rijeku. Prirodno je zakriljen sa sedam ogromnih kamenih stijena koje se uzdižu i do 80 metara, zatvarajući zaravan kamenog grada – Samograda.
Uz zlatni krst i skelete u utvrđenju grada je pronađeno mnoštvo fragmenata keramičkih sudova iz perioda od 4. do 6. vijeka, nekoliko rimskih gvozdenih vrhova strijela i gvozdenih nožića, kao i jedna srebrna naušnica, koja može pripadati poznovizantijskom periodu, ili čak i ranom srednjem vijeku.
“U centralnom brodu bazilike naknadno su ukopani ostaci iz perioda od 12. do 14. vijeka, sudeći po ostacima kamenih ploča – takozvanih stećaka, koji su otkriveni iznad poda i u podu nekadašnje bazilike“, kaže Lutovac.
Ranije je utvrđeno je da je Samograd služio kao prirodna utvrda sredinom bronzanog i početkom gvozdenog doba (od 2000. do 800. godine prije nove ere).